Drylts / IJlst - Ligging

e ligging van IJlst tussen de late Middeleeuwen en 1860
IJlst lag ooit aan deze Middelzee. Zoals beschreven in deze tekst uit de negentiende eeuw bestaat de ook wel Boerdiep genoemde Middelzee al sinds lange tijd niet meer. De begrenzing van de Middelzee liep langs Leeuwarden, Sneek, IJlst en Bolsward.

Toen in de dertiende eeuw de landen tusschen Friesland en Noord-Holland door de Noordzee werden verzwolgen, en de Zuiderzee hare tegenwoordige uitgestrektheid bekwam, verlandde de Middelzee gelijktijdig zoodanig, dat zij binnen een tijdsverloop van omstreeks twee eeuwen opgeslijkt en in voortreffelijke bouw- en weilanden was herschapen. Lees gehele tekst

De weg van Sneek naar IJlst en Westhem, de Hemdijk, was de zuidelijkste grens. De Hemdijk beschermde het land tegen het zeewater dat ooit grote stukken van het laagveen weg had geslagen. Van noorderbreedte.nl:

[De Hemdijk is] de grens van een van de zogeheten hempolders: binnenpolders uit de Middeleeuwen die aanvankelijk het water uit de (hoog)veengebieden in het zuiden keerden. [...] De kronkelende dijk volgt [...] de Ee of Ye, waaraan IJlst (Drylts) is ontstaan. De lage ligging van de hempolders bij Sneek en IJlst is mede een gevolg van de moernering (turfwinning) die in de vroege en volle Middeleeuwen plaats heeft gehad in dit gebied.

neek versus IJlst
Aan het eind van de middeleeuwen, omstreeks 1550, strekt IJlst zich uit van het Zouw tot de huidige ophaalbrug over de Geeuw. In 1622 heeft IJlst twee straten, waartussen de Ee loopt. In die tijd werden in IJlst in grote getale schepen gebouwd. IJlst bloeide door de koophandel en was als zeestadje zeer bekend. De stad was lange tijd bloeiender, had meer inwoners en was machtiger dan Sneek, dat toen slechts een goede buur werd genoemd. Toen Sneek in grootte en bloei toenam, liep dit terug in IJlst. Meer hierover vind je op de pagina Scheepvaart en botenbouw.

tinzen, molens en markten
Het voornaamste gedeelte van IJlst was de tegenwoordige wijk Oud-IJlst (Âld Drylts). De zogenaamde Ylostins (in het Nederlands onder andere Ilostein genaamd) stond aan de zuidwestelijke zijde van de stad, met ten zuiden daarvan de Hemtuin. De stins was door een hoge muur en gracht omgeven. Waar toen de Hemtuin was, is nu een speeltuin. De stins bestaat al lang niet meer, er staan al tijden woonhuizen (meer hierover bij de naam van IJlst).

Noordoostelijk, buiten de stad, bevond zich het slot van de Eeheer. In 1664 was dat heer Rispens. Op de plaats van de huidige Hervormde Kerk, waar vroeger een veemarkt was, stond de stins van kolonel Hettinga (niet op deze illustratie). Voorts stond er een rogmolen op de plaats van de Pikpôlle.

Op dit moment is IJlst nog één molen rijk: de uit 1683 stammende, maar in 1829 naar IJlst verhuisde de Rat. In 1978 is de molen in orginele staat hersteld, om nu nog dagelijks op windkracht dikke boomstammen tot planken te verwerken.

In IJlst komen de rivier de Geeuw (vanuit Sneek, linksboven naar linksonder) en de rivier de Ee (van rechts naar links, dwars door het stadje heen) samen. Op afbeelding 2 is te zien dat op het knooppunt van deze twee rivieren, een ophaalbrug is geplaatst. De weg die daaroverheen IJlst uitloopt, gaat richting Sneek. Het is lange, lange tijd de enige route over het land geweest om IJlst in of uit te gaan. In het jaar 1664 lagen er vier ophaalbruggen en een vaste brug over de Ee. Momenteel is er nog slechts 1 ophaalbrug, alleen die over de Geeuw. De anderen zijn allen vast.

erktorens in het gezichtsbeeld
De enige kerk die IJlst omstreeks 1700 bezat, was de Rooms-Katholieke kerk die rechtsboven op afbeelding 2 te zien is. Die kerk bestaat nu al lang niet meer, de algemene begraafplaats is het overblijfsel ervan. Er zijn momenteel drie kerken in IJlst: een Gereformeerde (Eegracht), Protestantse (Stadslaan) en Doopsgezinde kerk (Eegracht).

De hoven achter de beide rijen huizen langs de Ee waren bezaaid met kleine huisjes. De bekende lindebomen stonden er toen ook al, maar waren nog niet als leibomen gesnoeid.

De huidige Zevenpelsen en Uilenburg (nu onderdeel van de wijk Âld Drylts) bestonden nog niet. Al het gebied direct rond het IJlst wat nu is beschreven, was toen nog weiland. Alleen het grasland aan de achterkant van de Uilenburg en de Eegracht (de zgn. Rûterpolder, het land rechtsonder op afbeelding 2) is momenteel nog niet bebouwd, maar daar zijn wel plannen voor (en protesten tegen).

e ligging van IJlst na 1860: gunstig?
In de tweede helft van de 19e eeuw was de economie in IJlst tot een dieptepunt gezakt. Door de komst van de Nooitgedagtfabriek in 1865 werd deze neergang gelukkig een halt toegeroepen. Er was weer werk en bedrijvigheid. Deze fabriek produceerde van alles: van schaatsen en gereedschappen tot speelgoed en kinderbedjes. Er zullen vele Nederlanders zijn die het merk nog kennen uit hun jeugd.

Afb. 4: Nooitgedagt in 1916

Afb. 5: Nooitgedagt met overkluizing, datum onbekend

Vervoer over het water werd echter logistiek steeds meer een probleem. Door een deel van de Ee droog te leggen ter hoogte van de Nooitgedagt-fabriek, werd een deel van dit probleem opgelost. De overkluizing bestaat nog altijd, centraal in IJlst gelegen. Nooitgedagt kon nu het opgekochte stuk terrein aan de overkant van het water gemakkelijker bereiken. In 1990 had de firma zelfs een spoorlijntje aangelegd over de overkluizing, om zo verbinding te hebben met de tegenovergelegen opslagloodsen (droogloodsen) voor hout, die op het stuk terrein aan de overkant van de gracht waren gebouwd. Na verhuizing naar het industrieterrein van IJlst bleek aan het begin van deze eeuw dat voortbestaan niet haalbaar was. Inmiddels zijn de naam Nooitgedagt, de Dryltser Piip en het Gele steentjesgebouw de enige overgebleven herinneringen.

inde isolement
IJlst had oorspronkelijk weliswaar meerdere toegangswegen per water, maar er was er slechts één over land. Die route liep via de Stadslaan IJlst, alwaar men via de Hemdijk richting Oosthem/Westhem of Sneek kon reizen. In 1885 was IJlst dan wel aangesloten op het nationale spoornet middels een heus eigen station, maar deze was na de Tweede Wereldoorlog niet langer in gebruik en werd in 1973 zelfs gesloopt.

Het voormalig stadhuis, met bebouwing rechts ervan

Het voormalig stadhuis, met Sudergoweg rechts ervan

Afb. 6 en 7: Het voormalig stadhuis, voor en na
de aanleg van de Sudergoweg (lopend langs rechts. Zie ook de andere brug).

Om het groeiende bereikbaarheids-probleem het hoofd te bieden, werden er enkele huizen aan de Galamagracht gesloopt, om zo een doorgang te creeeren richting de weg tussen Sneek en Jutrijp: de Sugergoweg. Ik heb (nog) niet kunnen achterhalen wanneer de sloop van de tussenliggende panden ten behoeve van de aanleg van de Sudergoweg heeft plaatsgevonden, maar ik vermoed dat het tussen de jaren '60 en '80 van de vorige eeuw is geweest. Hoe dan ook was het een belangrijke stap, omdat IJlst uit haar isolement werd gehaald en gelegenheid kreeg tot groei. De wijken De Rat (jaren '80) en het Croleskwartier (jaren '90) konden gebouwd worden.

Dat men terugkomt op het plan deze route de belangrijkste aanvoerroute voor motorisch verkeer te houden, heeft alleszins te maken met de overbelasting van de Galamagracht: de huizen zijn niet gebouwd op de hoeveelheid verkeer die ervan gebruik maakt. Zie voor meer informatie IJlst nu.



	e ligging van IJlst tussen de late Middeleeuwen en 1860 IJlst lag ooit aan deze Middelzee. Zoals beschreven in deze tekst uit de negentiende eeuw bestaat de ook wel Boerdiep genoemde Middelzee al sinds lange tijd niet meer. De begrenzing van de Middelzee liep langs Leeuwarden, Sneek, IJlst en Bolsward. Toen in de dertiende eeuw de landen tusschen Friesland en Noord-Holland door de Noordzee werden verzwolgen, en de Zuiderzee hare tegenwoordige uitgestrektheid bekwam, verlandde de Middelzee gelijktijdig zoodanig, dat zij binnen een tijdsverloop van omstreeks twee eeuwen opgeslijkt en in voortreffelijke bouw- en weilanden was herschapen. Lees gehele tekst Afb. 1: De Hemdijk in 1861 (rood). De weg van Sneek naar IJlst en Westhem, de Hemdijk, was de zuidelijkste grens. De Hemdijk beschermde het land tegen het zeewater dat ooit grote stukken van het laagveen weg had geslagen. Van noorderbreedte.nl: [De Hemdijk is] de grens van een van de zogeheten hempolders: binnenpolders uit de Middeleeuwen die aanvankelijk het water uit de (hoog)veengebieden in het zuiden keerden. [...] De kronkelende dijk volgt [...] de Ee of Ye, waaraan IJlst (Drylts) is ontstaan. De lage ligging van de hempolders bij Sneek en IJlst is mede een gevolg van de moernering (turfwinning) die in de vroege en volle Middeleeuwen plaats heeft gehad in dit gebied. neek versus IJlst Aan het eind van de middeleeuwen, omstreeks 1550, strekt IJlst zich uit van het Zouw tot de huidige ophaalbrug over de Geeuw. In 1622 heeft IJlst twee straten, waartussen de Ee loopt. In die tijd werden in IJlst in grote getale schepen gebouwd. IJlst bloeide door de koophandel en was als zeestadje zeer bekend. De stad was lange tijd bloeiender, had meer inwoners en was machtiger dan Sneek, dat toen slechts een goede buur werd genoemd. Toen Sneek in grootte en bloei toenam, liep dit terug in IJlst. Meer hierover vind je op de pagina Scheepvaart en botenbouw. tinzen, molens en markten Het voornaamste gedeelte van IJlst was de tegenwoordige wijk Oud-IJlst (Âld Drylts). De zogenaamde Ylostins (in het Nederlands onder andere Ilostein genaamd) stond aan de zuidwestelijke zijde van de stad, met ten zuiden daarvan de Hemtuin. De stins was door een hoge muur en gracht omgeven. Waar toen de Hemtuin was, is nu een speeltuin. De stins bestaat al lang niet meer, er staan al tijden woonhuizen (meer hierover bij de naam van IJlst). Afb. 2: IJlst omstreeks 1700 Noordoostelijk, buiten de stad, bevond zich het slot van de Eeheer. In 1664 was dat heer Rispens. Op de plaats van de huidige Hervormde Kerk, waar vroeger een veemarkt was, stond de stins van kolonel Hettinga (niet op deze illustratie). Voorts stond er een rogmolen op de plaats van de Pikpôlle. ater, een bepalende factor Afb. 3: de Rat Bij de hoge zijde in het Zouw, afbeelding 2 uiterst rechts aan het einde van de bebouwing, en ter hoogte van de molen uiterst linksonder op de afbeelding, waren afsluitingen van palen. Overdag waren die voor de scheepvaart geopend, maar 's nachts werden ze door sluitbomen gesloten. 's Morgens en 's avonds werd de 'boomklok' geluid ten teken dat de boom geopend of gesloten werd. Deze afsluiting bestond nog in 1795. Op dit moment is IJlst nog één molen rijk: de uit 1683 stammende, maar in 1829 naar IJlst verhuisde de Rat. In 1978 is de molen in orginele staat hersteld, om nu nog dagelijks op windkracht dikke boomstammen tot planken te verwerken. In IJlst komen de rivier de Geeuw (vanuit Sneek, linksboven naar linksonder) en de rivier de Ee (van rechts naar links, dwars door het stadje heen) samen. Op afbeelding 2 is te zien dat op het knooppunt van deze twee rivieren, een ophaalbrug is geplaatst. De weg die daaroverheen IJlst uitloopt, gaat richting Sneek. Het is lange, lange tijd de enige route over het land geweest om IJlst in of uit te gaan. In het jaar 1664 lagen er vier ophaalbruggen en een vaste brug over de Ee. Momenteel is er nog slechts 1 ophaalbrug, alleen die over de Geeuw. De anderen zijn allen vast. erktorens in het gezichtsbeeld De enige kerk die IJlst omstreeks 1700 bezat, was de Rooms-Katholieke kerk die rechtsboven op afbeelding 2 te zien is. Die kerk bestaat nu al lang niet meer, de algemene begraafplaats is het overblijfsel ervan. Er zijn momenteel drie kerken in IJlst: een Gereformeerde (Eegracht), Protestantse (Stadslaan) en Doopsgezinde kerk (Eegracht). De hoven achter de beide rijen huizen langs de Ee waren bezaaid met kleine huisjes. De bekende lindebomen stonden er toen ook al, maar waren nog niet als leibomen gesnoeid. De huidige Zevenpelsen en Uilenburg (nu onderdeel van de wijk Âld Drylts) bestonden nog niet. Al het gebied direct rond het IJlst wat nu is beschreven, was toen nog weiland. Alleen het grasland aan de achterkant van de Uilenburg en de Eegracht (de zgn. Rûterpolder, het land rechtsonder op afbeelding 2) is momenteel nog niet bebouwd, maar daar zijn wel plannen voor (en protesten tegen). e ligging van IJlst na 1860: gunstig? In de tweede helft van de 19e eeuw was de economie in IJlst tot een dieptepunt gezakt. Door de komst van de Nooitgedagtfabriek in 1865 werd deze neergang gelukkig een halt toegeroepen. Er was weer werk en bedrijvigheid. Deze fabriek produceerde van alles: van schaatsen en gereedschappen tot speelgoed en kinderbedjes. Er zullen vele Nederlanders zijn die het merk nog kennen uit hun jeugd. Afb. 4: Nooitgedagt in 1916 Afb. 5: Nooitgedagt met overkluizing, datum onbekend Vervoer over het water werd echter logistiek steeds meer een probleem. Door een deel van de Ee droog te leggen ter hoogte van de Nooitgedagt-fabriek, werd een deel van dit probleem opgelost. De overkluizing bestaat nog altijd, centraal in IJlst gelegen. Nooitgedagt kon nu het opgekochte stuk terrein aan de overkant van het water gemakkelijker bereiken. In 1990 had de firma zelfs een spoorlijntje aangelegd over de overkluizing, om zo verbinding te hebben met de tegenovergelegen opslagloodsen (droogloodsen) voor hout, die op het stuk terrein aan de overkant van de gracht waren gebouwd. Na verhuizing naar het industrieterrein van IJlst bleek aan het begin van deze eeuw dat voortbestaan niet haalbaar was. Inmiddels zijn de naam Nooitgedagt, de Dryltser Piip en het Gele steentjesgebouw de enige overgebleven herinneringen. inde isolement IJlst had oorspronkelijk weliswaar meerdere toegangswegen per water, maar er was er slechts één over land. Die route liep via de Stadslaan IJlst, alwaar men via de Hemdijk richting Oosthem/Westhem of Sneek kon reizen. In 1885 was IJlst dan wel aangesloten op het nationale spoornet middels een heus eigen station, maar deze was na de Tweede Wereldoorlog niet langer in gebruik en werd in 1973 zelfs gesloopt. Afb. 6 en 7: Het voormalig stadhuis, voor en na de aanleg van de Sudergoweg (lopend langs rechts. Zie ook de andere brug). Om het groeiende bereikbaarheids-probleem het hoofd te bieden, werden er enkele huizen aan de Galamagracht gesloopt, om zo een doorgang te creeeren richting de weg tussen Sneek en Jutrijp: de Sugergoweg. Ik heb (nog) niet kunnen achterhalen wanneer de sloop van de tussenliggende panden ten behoeve van de aanleg van de Sudergoweg heeft plaatsgevonden, maar ik vermoed dat het tussen de jaren '60 en '80 van de vorige eeuw is geweest. Hoe dan ook was het een belangrijke stap, omdat IJlst uit haar isolement werd gehaald en gelegenheid kreeg tot groei. De wijken De Rat (jaren '80) en het Croleskwartier (jaren '90) konden gebouwd worden. Dat men terugkomt op het plan deze route de belangrijkste aanvoerroute voor motorisch verkeer te houden, heeft alleszins te maken met de overbelasting van de Galamagracht: de huizen zijn niet gebouwd op de hoeveelheid verkeer die ervan gebruik maakt. Zie voor meer informatie IJlst nu.

Ûntwerp en idee fan Marit, 2001. Lêste oanpassings dien op 9 novimber 2010.. Eamelje mei Marit of besiekje harren eigen webside.